جامع آتش نشانی ایران NFSI

ایمنی حریق یکی از ارکان حیاتی در طراحی، ساخت و بهره‌برداری از ساختمان‌ها به شمار می‌رود؛ به‌ویژه در عصر کنونی که پیچیدگی کاربری‌های ساختمانی، تراکم جمعیت، و حجم تجهیزات الکترونیکی و سوخت‌پذیر در فضاهای مختلف شهری به طرز چشم‌گیری افزایش یافته است. وقوع حریق نه‌تنها تهدیدی جدی برای جان انسان‌ها و اموال محسوب می‌شود، بلکه می‌تواند زیرساخت‌های حیاتی یک جامعه را مختل کند.

از این‌رو، سازمان‌های آتش‌نشانی به‌عنوان نهاد تخصصی متولی پیشگیری و مقابله با حریق، در مسیر صدور مجوزهای ساختمانی، نقشی کلیدی در ارزیابی و تأیید سیستم‌ها و تدابیر ایمنی ایفا می‌کنند. بررسی‌های فنی این سازمان‌ها، صرفاً محدود به تجهیزات اعلام و اطفا نیست؛ بلکه شامل ارزیابی یکپارچه‌ای از ساختار، مصالح، مسیرهای فرار، تهویه، دسترسی، اسناد فنی و آمادگی بهره‌برداران نیز می‌گردد.

موارد مطرح شده ، بر اساس ضوابط ملی، استانداردهای بین‌المللی (مانند NFPA و EN)، و تجربیات میدانی کارشناسان آتش‌نشانی تدوین شده است. هدف آن، فراهم ساختن ابزاری دقیق، شفاف و عملیاتی برای ارزیابی سیستماتیک ایمنی حریق در پروژه‌های ساختمانی با رویکرد پیشگیرانه و مبتنی بر تحلیل خطر می‌باشد.

پیروی و بررسی موارد ذیل ، نه‌تنها زمینه‌ساز اخذ تاییدیه نهایی از سازمان آتش‌نشانی است، بلکه نقشی مؤثر در ارتقاء تاب‌آوری شهری و کاهش تلفات ناشی از حوادث آتش‌سوزی ایفا خواهد کرد.

۱. ساختار و مصالح مقاوم در برابر حریق

📌 اهداف:

جلوگیری از گسترش آتش، افزایش زمان تخلیه، حفظ پایداری سازه در برابر حرارت.

📋 موارد بررسی:

1.  مقاومت اجزای سازه‌ای در برابر حریق بر اساس زمان‌بندی استاندارد (مثلاً REI 60 یا F60)

2.  دیوارهای جداکننده مقاوم در برابر آتش در فضاهای بحرانی (موتورخانه، انبار، برق‌خانه، چاه آسانسور)

3.  درب‌های ضدحریق با تاییدیه معتبر و قابلیت بسته‌شدن خودکار

4.  استفاده از مصالح نسوز و دودزا نبودن مواد تزئینی در مسیرهای خروج

5.  ایزولاسیون و عایق‌بندی کانال‌های تهویه و تاسیسات عبوری از دیوارهای ضدحریق

۲. راه‌های خروج اضطراری (مسیر فرار)

📌 اهداف:

امکان تخلیه سریع، ایمن و بدون ازدحام در زمان حریق یا شرایط اضطراری.

📋 موارد بررسی:

•  محاسبه ظرفیت و تعداد خروجی‌ها بر اساس کاربری و بار اشغال (Occupant Load)

•  عرض، ارتفاع، شیب و روشنایی مناسب در راهروها و راه‌پله‌های فرار

•  وجود حداقل دو مسیر خروج مستقل و جدا از یکدیگر در طبقات بالاتر از همکف

•  جانمایی درست درهای خروج، بازشو در جهت خروج و بدون مانع

•  تهویه و فشار مثبت در راه‌پله‌ها و رمپ‌های خروج

•  نصب علائم مسیر خروج (Exit Signs) و نقشه مسیر فرار در محل قابل مشاهده

•  استفاده از مصالح دودزا نبودن در مسیرهای خروج

•  روشنایی اضطراری در تمام طول مسیرهای فرار با باتری پشتیبان

۳. سیستم اعلام حریق (Fire Alarm System)

📌 اهداف:

تشخیص سریع حریق و اطلاع‌رسانی به ساکنین و نیروهای امدادی.

📋 موارد بررسی:

•  طراحی مکان‌یابی دتکتورهای دود، حرارت، شعله و گاز بر اساس کاربری فضا

•  استفاده از پنل مرکزی استاندارد با قابلیت اتصال به ایستگاه آتش‌نشانی یا مرکز کنترل ساختمان

•  نصب آژیرهای هشدار صوتی و نوری در فضاهای عمومی، سرویس‌های بهداشتی، راه‌پله‌ها و اتاق‌های بسته

•  امکان اعلام تفکیکی منطقه (Zone) در پنل

•  تست و تأیید عملکرد سامانه قبل از بهره‌برداری

•  حفاظت از سامانه اعلام در برابر قطع برق (UPS یا باتری بکاپ)

۴. سیستم اطفای حریق (Fire Suppression System)

📌 اهداف:

خاموش کردن آتش در مراحل اولیه یا کنترل آن تا رسیدن نیروهای آتش‌نشانی.

📋 موارد بررسی:

🔹 سیستم‌های خودکار:

•  نصب اسپرینکلر در فضاهای الزامی (براساس مقررات یا NFPA 13)

•  طراحی شبکه لوله‌کشی، فشار و دبی طبق محاسبات هیدرولیکی

•  تست جریان (Flow Test) پیش از بهره‌برداری

🔹 سیستم‌های دستی:

•  نصب شلنگ‌های آتش‌نشانی داخلی (hose reel) در فواصل مجاز 

•  خاموش‌کننده‌های دستی 

•  برچسب‌گذاری، نصب روی دیوار، ارتفاع استاندارد

•  آموزش استفاده از خاموش‌کننده‌ها به کاربران ساختمان

🔹 سیستم‌های ویژه:

•  استفاده از سیستم گاز (FM-200، CO₂، Novec) در مراکز حساس مانند اتاق سرور و برق

•  استفاده از سیستم مه‌پاش در آشپزخانه‌های صنعتی

•  پمپ حریق، تابلو کنترل و منبع ذخیره آب مجزا برای حریق

۵. تهویه و کنترل دود (Smoke Management)

📌 اهداف:

کاهش دود در مسیر فرار، افزایش دید، حفظ جان پناه‌ها

📋 موارد بررسی:

•  طراحی سیستم (تخلیه دود و حرارت) در سقف فضاهای بزرگ مانند پارکینگ‌ها

•  استفاده از فن فشار مثبت در راه‌پله و آسانسور

• دمپرهای ضد دود و حریق در کانال‌های تهویه

•  شبیه‌سازی حرکت دود در ساختمان‌های بزرگ و برج‌ها (در صورت نیاز)

•  مسیرهای مجزای دود در موتورخانه، آشپزخانه، اتاق ژنراتور و پارکینگ

۶. دسترسی نیروهای آتش‌نشانی

📌 اهداف:

امکان مداخله سریع، ایمن و مؤثر توسط نیروهای عملیاتی آتش‌نشانی.

📋 موارد بررسی:

• طراحی مسیر دسترسی خودروهای سنگین به اطراف ساختمان (حداقل عرض 6 متر، شعاع چرخش کافی)

•  نزدیکی شیر آتش‌نشانی خیابانی (Hydrant) به ورودی اصلی ساختمان (حداکثر 90 متر)

•  محل نصب FDC (اتصال شیلنگ آتش‌نشانی به سیستم داخلی)

• طراحی فضای مانور برای نردبان هیدرولیکی یا بازوی بالابر در ساختمان‌های بلند

•  نصب آسانسور ویژه آتش‌نشانی 

۷. برق اضطراری و زیرساخت‌های پشتیبان

📌 اهداف:

تداوم عملکرد سیستم‌های حیاتی در زمان قطعی برق

📋 موارد بررسی:

•  سیستم UPS یا ژنراتور برای تغذیه سیستم‌های اعلام، اطفا، نور اضطراری

•  سیم‌کشی ایزوله مقاوم در برابر آتش (کابل FR یا FRC)

•  تابلو برق مستقل برای سامانه حریق

•  جداسازی مسیر برق اضطراری از برق عمومی

۸. اسناد و مستندات فنی پروژه

📌 اهداف:

مستندسازی، ارزیابی و پیگیری مطابقت اجرایی با استانداردها

📋 موارد بررسی:

•  نقشه‌های معماری، تاسیساتی، و ایمنی حریق مهر شده توسط طراح ذیصلاح

•  طرح نهایی مسیرهای فرار و چیدمان تجهیزات اعلام و اطفا

•  گزارش محاسبات سیستم اسپرینکلر و پمپ

•  گواهینامه‌های استاندارد تجهیزات (UL, CE, FM یا معادل)

• برگه‌های آزمایش عملکردی سیستم‌ها (Commissioning Report)

•  برنامه تعمیر و نگهداری سیستم‌ها پس از بهره‌برداری

۹. آموزش و مدیریت بحران

📌 اهداف:

ارتقاء آمادگی کاربران و پرسنل در زمان حادثه

📋 موارد بررسی:

•  وجود برنامه تخلیه اضطراری و سناریوهای تخلیه

•  نصب نقشه‌های تخلیه در طبقات و ورودی‌ها

•  آموزش پرسنل کلیدی در مورد استفاده از خاموش‌کننده‌ها و اقدامات اولیه

•  برگزاری مانور ایمنی ادواری با حضور آتش‌نشانی (برای کاربری‌های عمومی و خاص)

۱۰. بازرسی نهایی و تأیید بهره‌برداری

📌 اهداف:

اطمینان از اجرای کامل الزامات ایمنی حریق مطابق با طرح مصوب

📋 موارد بررسی:

•  حضور کارشناسان آتش‌نشانی در محل پروژه

•  بررسی فیزیکی تمام سیستم‌های ایمنی نصب‌شده

•  انجام تست عملکرد عملی (شبیه‌سازی حریق یا تخلیه دود)

•  صدور تاییدیه نهایی بهره‌برداری (Final Fire Safety Certificate)

نویسنده:

حامد حیدری

کارشناس ارشد مدیریت آتش نشانی

آتش‌سوزی‌ها بر اساس نوع ماده سوختنی و ویژگی‌های احتراق، به پنج کلاس A، B، C، D و K تقسیم می‌شوند. این طبقه‌بندی توسط NFPA (انجمن ملی حفاظت از حریق آمریکا) تعیین شده است و نقش مهمی در انتخاب روش‌های صحیح اطفای حریق دارد. در این مقاله، به بررسی تخصصی هر کلاس حریق و روش‌های مناسب برای کنترل آن می‌پردازیم.

---

۱. حریق کلاس A – مواد جامد قابل اشتعال

ویژگی‌ها:

این نوع آتش‌سوزی شامل مواد جامدی است که پس از سوختن، خاکستر باقی می‌گذارند. نمونه‌هایی از این مواد عبارت‌اند از:

✔ چوب، کاغذ و پارچه

✔ پلاستیک‌های قابل اشتعال

✔ برخی زباله‌های آلی

روش‌های اطفا:

✅ آب: خنک کردن ماده سوختنی و کاهش دما

✅ خاموش‌کننده‌های کف (Foam): ایجاد لایه‌ای برای جلوگیری از رسیدن اکسیژن به آتش

✅ پودر خشک ABC: مهار احتراق از طریق قطع واکنش زنجیره‌ای

---

۲. حریق کلاس B – مایعات و گازهای قابل اشتعال

ویژگی‌ها:

✔ شامل مایعاتی مانند بنزین، نفت، الکل و رنگ

✔ گازهای قابل اشتعال مانند پروپان و بوتان

✔ بدون تولید خاکستر پس از احتراق

روش‌های اطفا:

✅ خاموش‌کننده‌های کف (Foam): تشکیل لایه‌ای روی سطح مایع و جلوگیری از تبخیر

✅ دی‌اکسید کربن (CO₂): کاهش اکسیژن و خفه کردن آتش

✅ پودر خشک BC: قطع واکنش احتراق

❌ عدم استفاده از آب: آب می‌تواند باعث پخش شدن مایع و گسترش آتش شود.

---

۳. حریق کلاس C – تجهیزات الکتریکی

ویژگی‌ها:

✔ شامل تابلوهای برق، سیم‌کشی و دستگاه‌های الکتریکی

✔ خطر برق‌گرفتگی در صورت استفاده از مواد نامناسب

روش‌های اطفا:

✅ قطع برق: اولین اقدام برای کاهش خطر برق‌گرفتگی

✅ دی‌اکسید کربن (CO₂): کاهش اکسیژن بدون ایجاد رسانایی الکتریکی

✅ پودر خشک BC یا ABC: جلوگیری از ادامه احتراق بدون آسیب به تجهیزات

❌ عدم استفاده از آب و کف: خطر برق‌گرفتگی و گسترش آتش را افزایش می‌دهد.

---

۴. حریق کلاس D – فلزات قابل اشتعال

ویژگی‌ها:

✔ شامل فلزاتی مانند منیزیم، تیتانیوم، سدیم و پتاسیم

✔ واکنش شدید برخی فلزات با آب و ایجاد خطر انفجار

روش‌های اطفا:

✅ پودر مخصوص فلزات (گرافیت، کلرید سدیم): حذف اکسیژن و کنترل دمای فلز

❌ عدم استفاده از آب و CO₂: برخی فلزات در تماس با آب یا دی‌اکسید کربن واکنش شدید نشان داده و خطر انفجار ایجاد می‌کنند.

---

۵. حریق کلاس K – روغن‌ها و چربی‌های آشپزی

ویژگی‌ها:

✔ شامل روغن‌های گیاهی و حیوانی در آشپزخانه‌ها

✔ دمای احتراق بالا و خطر واکنش شدید با آب

روش‌های اطفا:

✅ خاموش‌کننده‌های شیمیایی تر (Wet Chemical): ایجاد واکنش صابونی و کاهش دما

✅ پوشاندن آتش با درپوش فلزی: جلوگیری از تماس اکسیژن با روغن

❌ عدم استفاده از آب: باعث پرتاب روغن داغ و گسترش آتش می‌شود.

---

جمع‌بندی و نکات کلیدی

هر نوع حریق نیاز به روش خاصی برای اطفا دارد و استفاده از ماده اشتباه می‌تواند خطرات بیشتری ایجاد کند.

خاموش‌کننده‌های چندمنظوره مانند پودر ABC در بسیاری از مواقع مفید هستند، اما برای فلزات و روغن‌های آشپزی باید از مواد تخصصی استفاده شود.

شناخت این طبقه‌بندی برای آتش‌نشانان، کارکنان صنعتی و حتی عموم مردم ضروری است.

با رعایت استانداردهای NFPA و انتخاب روش‌های صحیح، می‌توان خسارات ناشی از حریق را به حداقل رساند.

تاثیر مرگبار آتش سوزی را نمی توان دست کم گرفت: هر سال بیش از 180000 نفر در سراسر جهان در آتش سوزی یا جراحات ناشی از سوختگی جان خود را از دست می دهند. بیش از 95 درصد از این مرگ و میرها و جراحات در کشورهای با درآمد پایین و متوسط ​​رخ می دهد، جایی که خطرات به نسبت شهرنشینی سریع افزایش می یابد. به عنوان مثال، کشورهای کم درآمد شاهد افزایش 300 درصدی حوادث آتش سوزی در مناطق مسکونی بوده اند.

برنامه ریزی ناکافی، زیرساخت ها و شیوه های ساخت و ساز مرتبط با پیشگیری و کاهش آتش سوزی به طور قابل توجهی پتانسیل آتش سوزی، اشتعال و گسترش آتش را افزایش می دهد. کاهش خطر آتش سوزی مستلزم اقدامات سازمانی مفصلی برای تقویت قابلیت مهار آتش، آموزش و پرورش است. رویکردهای اثبات شده از طریق مقررات ساختمانی و آتش نشانی شامل قوانین توانمندساز مناسب است. مقررات ساختمانی و آتش نشانی به خوبی طراحی و اجرا شده است  و ظرفیت کافی برای انجام بازبینی طرح ایمنی آتش سوزی ساختمان و بازرسی های ساختمانی را دارا می باشد.

با این حال، مقررات رسمی به تنهایی برای مقابله با این چالش کافی نیست. سکونتگاه‌های غیررسمی، جایی که تخمین زده می‌شود ۲۵ درصد از جمعیت شهری جهان در آن زندگی می‌کنند، اغلب به دلیل عوامل متعددی مانند تراکم بالای جمعیت، ازدحام بیش از حد، مصالح ساختمانی بسیار قابل اشتعال و کمبود زیرساخت‌های آب، خارج از محدوده قانونی رسمی و به ویژه در معرض خطر هستند.

علاوه بر تلفات و جراحات، آتش سوزی های شهری می تواند هزاران نفر را آواره کند. به عنوان مثال، بین ژانویه و مارس 2011، حدود 25000 نفر به دلیل آتش سوزی هایی که در سکونتگاه های غیررسمی نایروبی درگرفت، آواره شدند. در سپتامبر 2020، حدود 4000 کودک و 8000 بزرگسال پس از آتش سوزی شدید اردوگاه پناهندگان موریا در لسبوس، یونان، بی خانمان شدند.

سرمایه گذاری در شهرهای ایمن و سالم تر

ایمنی آتش‌سوزی سنگ بنای تاریخی مقررات ساختمان بوده است که برای رسیدگی به اقدامات کاهشی برای ساختمان‌های ایمن‌تر و در دسترس‌تر تکامل یافته است. ارزش چنین اقدامات ایمنی نیز با خطر جدی آتش سوزی برای محیط زیست و سلامت عمومی تقویت شده است. طیف گسترده ای از کدها و استانداردها برای تسهیل سازه های ایمن در برابر آتش و ایجاد جوامع انعطاف پذیرتر در دسترس قرار گرفته اند. با این حال، برای اینکه این دانش به اندازه کافی اجرا شود، باید با بافت اجتماعی، اقتصادی، قانونی و فرهنگی کشورها، از جمله بخش‌های غیررسمی تنظیم‌نشده، سازگار شود.

هزینه آتش سوزی شهری برای اقتصادها نیز قابل توجه است. به عنوان مثال، آتش سوزی مارس 2017 در شهرک پرجمعیت ایمیزامو یتو در کیپ تاون که 2194 ساختمان را ویران کرد و 10000 نفر را بی خانمان کرد، هزینه مستقیم حدود 8 میلیون دلار داشت. در بنگلادش، هزینه شش آتش سوزی در مقیاس بزرگ تقریباً 365 میلیون دلار برآورد شد. به عنوان بخشی از سرمایه گذاری در کاهش خطر بلایای شهری و تاب آوری، خطر آتش سوزی شهری باید در خط مقدم اولویت های توسعه باشد.

به طور مشابه، ثابت شده است که سرمایه‌گذاری‌های کاهش خسارت آتش سوزی در تثبیت و کاهش تلفات مؤثر هستند. ایجاد مسیری برای چارچوب های نظارتی صحیح؛ ایجاد ظرفیت سازمانی در مدیریت تخصصی ریسک؛ و امکان ورود سرمایه گذاری بخش خصوصی و صنعت بیمه به بازار. هنگامی که به اندازه کافی ارزیابی شود، اقدامات برای کاهش خطر آتش سوزی می تواند نه تنها برای ساختمان های ایمن تر، بلکه برای شهرهای سالم تر و جوامع انعطاف پذیرتر تبدیل شود.

چگونه می توان مسیری به سوی تاب آوری در برابر آتش سوزی در شهر را ساخت؟

تاب‌آوری در برابر آتش سوزی شهری در مقیاس ملی و محلی به مقامات و مؤسسات نیاز دارد که ریسک را بپذیرند و به منافع سرمایه‌گذاری در اقدامات پیشگیرانه ارزش دهند. ارزیابی‌های پایه می‌تواند به درک چگونگی عملکرد مداخلات ایمنی آتش‌سوزی در محیط مقررات محلی ساختمان کمک کند. به عنوان بخشی از مجموعه ابزارهای تشخیصی تاب‌آوری شهری، مقررات ساختمانی تسهیلات جهانی برای کاهش و بازیابی بلایا (GFDRR) برای برنامه تاب‌آوری ، از مؤسسات خبره و محققان برای طراحی ابزار ارزیابی خطر آتش سوزی برای محیط ساخته شده استفاده کرده است.

از مقامات دولتی و مدیران پروژه برای ارزیابی سیستم های نظارتی ایمنی آتش سوزی ساختمان پشتیبانی می کند. این ابزار به شناسایی شکاف های حیاتی در قوانین موجود و ظرفیت اجرایی کمک می کند و اقدامات کاهشی امکان پذیر برای پروژه های کاهش خطر آتش سوزی ساختمان و شهری و برنامه ریزی سرمایه گذاری را پیشنهاد می کند.

سیستم های نظارتی پایدار و فراگیر آتش سوزی ساختمان ، که در فرآیندهای برنامه ریزی و طراحی ساختمان تعبیه شده است، یک پایه اساسی برای کاهش خطر آتش سوزی است که به نفع مردم، اموال و اقتصاد است. از طریق ظرفیت سازی مقامات محلی و سایر ذینفعان مربوطه، اصول طراحی ایمنی آتش نشانی می تواند به طور پایدار انعطاف پذیری را افزایش دهد و تأثیر خشونت آمیز آتش سوزی در مناطق شهری در سراسر جهان را کاهش دهد.

نویسندگان :

Theresa Abrassart

Urban Development Consultant

Brian Meacham

PhD, PE, EUR ING, CEng, FIFireE, FSFPE

Keiko Sakoda

Keiko Sakoda, Disaster Risk Management Specialist, World Bank

Thomas Moullier

Senior Urban Specialist

ترجمه

حامد حیدری کارشناس ارشد مدیریت ایمنی و آتش نشانی شهری